HANS CHRISTIAN ANDERSEN
Urodził się w najbiedniejszej dzielnicy Odense jako syn szewca Hansa Andersena i niepiśmiennej praczki Anne Marie z domu Andersdatter (1774–1833). Ojciec umarł z powodu komplikacji zdrowotnych po udziale w wojnie napoleońskiej w 1816 roku, matka z powodu alkoholizmu. W dniu urodzenia został ochrzczony w domu, ze względu na to, że w tamtych czasach wiele noworodków umierało zaraz po urodzeniu. 15 kwietnia został ochrzczony w kościele św. Jana w Odense. W krainę baśni pierwsza wprowadziła go babka (ze strony ojca). Andersen bywał z nią w przytułku dla chorych, gdzie zajmowała się ogrodem i gdzie później przebywał jego chory psychicznie dziadek. Kilka motywów z opowieści babci zostało później wykorzystanych przez Andersena w jego utworach. Po śmierci ojca i powtórnym małżeństwie matki (z Nielsem Gunersenem) Andersen wyjechał we wrześniu 1819 do Kopenhagi z zamiarem zostania aktorem. W latach 1820–1821 uczęszczał do szkoły baletowej w Kopenhadze. Próbował także gry w teatrze, ale nie przyjęto go. Karierę rozpoczął jako śpiewak z wysokim sopranem, ale utracił go po mutacji głosu. Dzięki wytrwałości i zauważeniu jego talentu przez króla duńskiego Fryderyka V, który odwiedził go w szkole łacińskiej w Slagelse, dostał w roku 1822 stypendium królewskie, które umożliwiło mu dalszą naukę w szkole, a później do roku 1828 studia. Pomógł mu też Jonas Collins, który od początku wierzył w talent chłopca. Pewniejsza sytuacja materialna pozwoliła na kontynuowanie pracy twórczej i rozwijanie zainteresowań. Za wszelką cenę starał się być jak najbliżej teatru, w którym zadebiutował jako autor w 1829 sztuką Kjærlighed paa Nicolaj Taarn (Miłość na Wieży Mikołaja). Od tego czasu pisał sporo sztuk teatralnych, które nie zawsze cieszyły się powodzeniem. Ze względu na brak wykształcenia jego sztuki pełne były błędów ortograficznych, interpunkcyjnych i stylistycznych. Krytycy od początku je odrzucali. Dom Andersena w Odense Zwiedził niemal całą Europę. Podróże przez Niemcy, Włochy i Francje skłoniły go do studiów impresjonistycznych. Ciekawość świata i ludzi, ale także nieustanny niepokój ducha, poczucie osamotnienia, kompleksy, skomplikowany charakter, nadmierna wrażliwość i egocentryzm uniemożliwiały mu znalezienie stałego miejsca i prowadzenie ustabilizowanego życia. Martwił się, iż oszaleje, podobnie jak jego dziadek. Miewał stany depresyjne i melancholiczne, a pod koniec życia chorował na gruźlicę. Wiele współczesnych biografii charakteryzuje Andersena jako osobę biseksualną, co wynika m.in. z zachowanej korespondencji twórcy do Riborg Voigt, Edvarda Collina czy Haralda Scharffa. Przykładowo, do Edvarda Collina Andersen pisał: „Usycham z tęsknoty do ciebie tak, jak do pięknej kalabryjskiej dziewczyny... Moje uczucia do ciebie są takie, jak uczucia kobiety. Ta moja kobieca natura musi pozostać tajemnicą.” Collin we własnym pamiętniku wspominał o tym zauroczeniu Andersena: „Nie byłem w stanie odwzajemnić tej miłości, i sprawiło to autorowi wiele cierpienia.” W kontekście skrywanej seksualności pisarza analizuje się też współcześnie jego twórczość. Miał wielu wybitnych i sławnych znajomych, należeli do nich: Bertel Thorvaldsen, Adam Oehlenschlager, Johanne Luise Heiberg, Jenny Lind, Bjørnstjerne Bjørnson, Charles Dickens, Søren Kierkegaard czy bracia Grimm. W 1851 w wyrazie uznania dla wiedzy i zasług Andersena przyznano mu tytuł profesora, a w 1874 tytuł radcy. Zmarł 4 sierpnia 1875 roku na terenie posiadłości wiejskiej Rolighed koło Kopenhagi (obecnie na terenie Østerbro – północnej dzielnicy stolicy Danii). Twórczości dla dzieci początkowo nie traktował poważnie, raczej jako zajęcie na marginesie pisarstwa dla dorosłych. Choć zastrzegał, iż jego baśnie to pudełka: dzieci oglądają opakowanie, a dorośli mają zajrzeć do wnętrza. Bardzo nie lubił, gdy jego baśnie od początku uznano za dzieła dla dzieci, bez głębszego sensu. Jednak właśnie baśnie przyniosły mu wielki rozgłos i sławę. Pierwszy ich zbiór (Eventyr fortalte for Børn – Baśnie opowiedziane dla dzieci), został wydany w Kopenhadze w roku 1835, a kolejne tomy ukazały się w latach 1836 i 1837. Zachęcony powodzeniem pierwszej serii, pisarz wydawał kolejne aż do roku 1872. Dzięki baśniom takim jak „Mała Syrenka”, „Krzesiwo”, „Królewna na ziarnku grochu”, „Królowa Śniegu”, „Słowik” czy „Cynowy żołnierzyk”, które z jednej strony inspirowane były wielką tradycją „Księgi tysiąca i jednej nocy”, a z drugiej „Baśniami dla dzieci i dla domu”, Andersen stał się znany jako ojciec nowoczesnej baśni.Jego oryginalne baśnie – tylko 12 ze 156 opartych jest na kulturze ludowej – łączą tendencje romantyczne i realistyczne, pod nowatorską warstwą kolokwialnego języka ukrywają wyrafinowany morał opowieści. Wiele jego baśni ma charakter autobiograficzny, cechuje go zmysł obserwacji, co skrzętnie wykorzystuje do szkicowania ludzkich charakterów. Pomiędzy 1840 a 1857 rokiem podróżował po Europie, Azji Mniejszej i Afryce, zapisując swoje wrażenia i przygody w książkach podróżniczych. Swoje wspomnienia spisał w wydanej w 1855 roku autobiografii „Baśń mojego życia”. Oprócz tego Hans Christian Andersen jest także autorem kilku powieści, m.in. „Tylko grajek” (1837) i „Piotr Szczęściarz” (1870).
Do góry
STEFAN ŻEROMSKI
Stefan Żeromski pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej Wincentego Żeromskiego herbu Jelita i Józefy z Katerlów Żeromskiej. Wychował się w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Jego ojciec przed powstaniem utracił majątek i aby utrzymać rodzinę, został dzierżawcą folwarków. W 1863 roku wspierał Polaków walczących w powstaniu styczniowym. Żeromski stracił matkę w 1879, a ojca – 1883, oboje pochowani w Leszczynach. W czasie powstania styczniowego w bitwie pod Czarncą zginął Gustaw Saski (1846–1863), brat cioteczny Stefana Żeromskiego. Stefan Żeromski w młodości Portret Stefana Żeromskiego, pastel Kazimierza Mordasewicza, 1909 Stefan Żeromski, drzeworyt Władysława Skoczylasa, ok. 1918 Grób Stefana Żeromskiego na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (2015) W roku 1873 dziewięcioletni Stefan trafił na rok do szkoły początkowej w Psarach. W 1874 roku rozpoczął naukę w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach; jego nauczycielem był m.in. Antoni Gustaw Bem. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby literackie – wiersze, dramaty, przekłady z literatury rosyjskiej. Zadebiutował w 1882 roku w numerze 27 „Tygodnika Mód i Powieści” przekładem wiersza Lermontowa i w „Przyjacielu Dzieci” wierszem „Piosenka rolnika”. Trudności finansowe i początki gruźlicy spowodowały, że gimnazjum ukończył w 1886 roku bez uzyskania matury. W tym samym roku rozpoczął studia w Instytucie Weterynarii w Warszawie (uczelnia nie wymagała matury). Tam zetknął się z ruchem socjalistycznym, działał m.in. w tajnej akcji oświatowej wśród rzemieślników i robotników. Pod koniec 1908 roku Stefan Żeromski i Rafał Radziwiłłowicz złożyli propozycję Józefowi Piłsudskiemu wstąpienia do wolnomularstwa. Sugerowane związki S. Żeromskiego z wolnomularzami nie znajdują potwierdzenia w bardziej wiarygodnych źródłach, a oparte są na szczegółowym opisie przyjmowania nowego członka do loży wolnomularskiej zamieszczonym w Popiołach. Najprawdopodobniej konsultantem tego fragmentu był jego szwagier – Rafał Radziwiłłowicz, brat żony Oktawii. W 1889 roku zmuszony został porzucić studia z powodów finansowych i zaczął pracować jako guwerner w domach ziemiańskich, między innymi w Łysowie (obecnie gmina Przesmyki k. Siedlec) i w Nałęczowie. Od roku 1889 jego utwory ukazywały się na łamach Tygodnika Powszechnego, Głosu, Nowej Reformy. W 1892 roku przebywał krótko w Zurychu, Wiedniu, Pradze i Krakowie. Jesienią tego roku ożenił się z Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową, którą poznał w Nałęczowie, po czym wyjechał z żoną i jej córeczką z pierwszego małżeństwa do Szwajcarii, gdzie objął posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Tam powstawały m.in. Syzyfowe prace. W Szwajcarii zetknął się m.in. z Gabrielem Narutowiczem, Edwardem Abramowskim. W latach 1895 i 1898 ukazały się zbiory opowiadań Żeromskiego. Na przełomie XIX i XX wieku przyjeżdżał do Kielc z myślą o zamieszkaniu w mieście i prowadzeniu tam działalności kulturalnej. Być może to pod jego wpływem Leon Rygier założył tygodnik postępowo-demokratyczny „Echa Kieleckie”, w którym ukazały się przedruki Ech leśnych i Zemsta jest moją... Żeromskiego. Zmarł 20 listopada 1925.
Do góry
OLGA TOKARCZUK
Niekwestionowane odkrycie w polskiej literaturze ostatnich lat, pisarka ceniona i przez krytyków i przez publiczność. Fenomen popularności i dobrego smaku, wiedzy i sprawności pisarskiej, filozoficznej głębi i sztuki opowiadania. Wielbicielka Junga, znawczyni filozofii i wiedzy tajemnej, studiowała psychologię na Uniwersytecie Warszawskim. Jeszcze jako nastolatka próbowała swych sił w poezji. Potem na wiele lat zamilkła, by powrócić bardzo dobrze przyjętą przez krytykę powieścią "Podróż ludzi Księgi" (1993). Utwór ten jest czymś w rodzaju nowoczesnej paraboli. W warstwie dosłownej traktuje o nieudanej wyprawie po tajemniczą Księgę, w trakcie której na dwoje głównych bohaterów spływa wielka miłość. Rzecz dzieje się w XVII wieku we Francji i Hiszpanii, lecz nie koloryt lokalny jest tu najważniejszy, ale fascynacja Tajemnicą. W nieco bliższą naszym czasom przeszłość zapuściła się autorka pisząc drugą powieść – "E.E." (1995). Tym razem akcja utworu została osadzona we Wrocławiu początków XX wieku. Jej główną bohaterką jest Erna Eltzner (stąd E.E.), dorastająca panienka z polsko-niemieckiej rodziny mieszczańskiej, u której odkryto talenty mediumiczne. Tu również ujawnia się fascynacja tym, co tajemnicze i wymykające się ludzkiemu rozumowi. Alfabet Olgi Tokarczuk Zanim doczekamy się następnych powieści Olgi Tokarczuk, warto przypomnieć sobie wybrane fragmenty jej prozy – ze świadomością faktu, że to tylko czubek góry lodowej jej pisarskich możliwości. Bycie eko to nie moda, a konieczność. Tylko jak wytłumaczyć dziecku, czym jest smog, zachęcić do segregowania śmieci i przekonać, że niepotrzebna rzecz zasługuje na drugą szansę? Oto kilka książkowych inspiracji uczących odpowiedzialności za otaczający świat. Wielkim i głośnym sukcesem pisarki była jej trzecia powieść – "Prawiek i inne czasy" (1996). Tytułowy Prawiek, mityczna wioska położona rzekomo w samym środku Polski, jest archetypicznym mikrokosmosem, w którym skupiły się wszystkie znane człowiekowi radości i smutki. Pisał o tej powieści Jerzy Sosnowski: Tokarczuk ze skrawków realnej historii buduje mit, to jest historię przesiąkniętą ładem, gdzie wszystkie wydarzenia, także te tragiczne i złe, mają swoje uzasadnienie. Przestrzeń zorganizowana jest na podobieństwo mandali – koła wpisanego w kwadrat, będącego geometrycznym wyobrażeniem doskonałości i pełni. "Prawiek i inne czasy" to szczytowe osiągnięcie nowszej polskiej prozy mitograficznej. W innym tonie i gatunku została utrzymana kolejna powieść Olgi Tokarczuk "Dom dzienny, dom nocny" (1998). Określenie powieść jest tu dość mylące, ponieważ rzecz ta jest hybrydą tekstową, w której zgromadzono przeróżne zarysy fabuł i bardziej spójne opowieści, notatki o charakterze quasi-eseistycznym, prywatne zapiski itp. W istocie, "Dom dzienny, dom nocny" to najbardziej osobista książka pisarki i zarazem najbardziej lokalna. Tokarczuk bowiem wsłuchuje się w okolicę, gdzie na stałe mieszka (wieś w Sudetach na pograniczu polsko-czeskim). Z tych inspiracji wzięła się m.in. porywająca opowieść o średniowiecznej świętej Kummernis (Wilgefortis), kobiecie, którą Bóg wybawił przed niechcianym małżeństwem, dając jej męską twarz. "Dom dzienny, dom nocny" jest książką finalistką IMPAC, dublińskiej nagrody literackiej. Literacka nagroda Nobla dla Olgi Tokarczuk Olga Tokarczuk została uhonorowana Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Akademia Szwedzka wyróżniła polską pisarkę, przyznając jej nagrodę za rok 2018. Wprawdzie w roku 1997 ukazał się niewielki tom prozy wypełniony trzema opowiadaniami ("Szafa"), ale aż do ogłoszenia przez pisarkę "Gry na wielu bębenkach" (2001) niewiele było okazji, by podziwiać talent Olgi Tokarczuk, jako autorki krótszych form narracyjnych. Wspomniana tu książka gromadzi 19 opowiadań ułożonych w trzy cykle. Pierwszy z nich można by nazwać autotematycznym: w kilku opowiadaniach pisarka zastanawia się nad fenomenem kreacji (nie tylko literackiej). Drugi cykl to utwory apokryficzne: tak jak wcześniej podstawą fascynującej opowieści o Kummernis była autentyczna historia odkryta przez Tokarczuk na dolnośląskiej prowincji, tak i cztery opowiadania pomieszczone w "Bębenkach" mają podobne źródła. Pisarka po swojemu rozwija "ciągi dalsze", pięknie koloryzuje i ożywia nagie historyczne fakty. I wreszcie – cykl trzeci – mamy w tej książce dużą grupę opowiadań z realistyczną, a właściwie psychologiczno-obyczajową dominantą. Olga Tokarczuk ogłosiła też esej w postaci osobnej książki "Lalka i perła" (2000), w którym zaproponowała nowe odczytanie powieści Bolesława Prusa z końca XIX wieku, utworu uchodzącego za arcydzieło polskiej sztuki powieściopisarskiej. Tropią, mordują, kochają. O kobiecej literaturze popularnej Od czasu pojawienia się Sharon Stone w "Nagim instynkcie" zastępy mężczyzn odkryły nowy typ kobiety – pisarkę. Panowie ją pokochali, a jednocześnie przestraszyli się jej wyrachowania i nieprzewidywalności połączonych z seksapilem. Trudno ujarzmić kobietę, która ma w nosie historie o tych, którzy żyli długo i szczęśliwie – bo te są w zwyczajnie złym guście.
Do góry
WISŁAWA SZYMBORSKA
Wisława Szymborska na świat przyszła 2 lipca 1923 roku w Prowencie niedaleko Kórnika jako Maria Wisława Szymborska. Ojciec przyszłej poetki wykonywał obowiązki zarządcy dóbr Władysława Zamoyskiego najpierw w Zakopanem, a następnie właśnie w Kórniku. Po śmierci szlachcica rodzina Szymborskich przeniosła się do Torunia, by ostatecznie w 1929 roku osiąść w Krakowie. Podczas drugiej wojny światowej Ichna, bo ta nazywali ją najbliżsi, studiowała na tajnych kompletach. W celu uniknięcia wywiezienia transportem do Rzeszy, zatrudniła się na stanowisku urzędniczki kolejowej. Dzięki swojemu talentowi plastycznemu Wisława Szymborska znajdowała artystyczne zlecenia – jednym z najważniejszych było zilustrowanie nowej odsłony podręcznika Jana Stanisławskiego do nauki języka angielskiego First steps in English. Za jej debiut literacki uważa się utwór Szukam słowa (1945) opublikowany w czasopiśmie „Dziennik Polski”. Pisała także dla czasopism: „Walka”, „Pokolenie”, „Świetlica Krakowska”. W 1946 roku rozpoczęła studia na kierunki filologia polska na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Po kilku semestrach zmieniła decyzję i przeniosła się na socjologię, jednak brak odpowiedniej wysokości finansowania zmusił ją do przerwania edukacji. Od 1948 roku była żoną poety Adama Włodka, z którym mieszkała w Domu Literatów – miejscu stanowiącym ówczesną cyganerię kulturalną. Choć małżeństwo przetrwało tylko sześć lat oboje pozostali Mimo tego że pierwsze podejście zostało wstrzymane przez cenzurę – w 1949 roku miał pojawić się zbiór Szycie sztandarów lub Wiersze, oba wydania zostały jednak zablokowane – w 1952 roku na świat wyszedł jej debiutancki tomik poetycki zatytułowany Dlatego żyjemy. Również w tym roku została włączona w poczet członków Związku Literatów Polskich. W 1954 roku powstał zbiór wierszy w duchu socrealizmu Pytania zadawane sobie, które z racji propagandowego charakteru nie przez wszystkich są uznawana za trzon twórczości Szymborskiej. Współpracowała z wieloma czasopismami – prowadziła dział poetycki w „Życiu Literackim”, pisała felietony do „Lektur nadobowiązkowych”, publikowała w „Tygodniku Powszechnym”, „Odrze” oraz „NaGłosie”. Organizowała warsztaty poetyckie przy Studium Literacko-Artystycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 1957 roku dzięki redaktorowi Jerzemu Giedroyciowi patronowała i publikowała w paryskim czasopiśmie emigracyjnym „Kultura”. Wisława Szymborska pisała niezwykle dużo i intensywnie, lecz nie wszystkie utwory były wydawane. Do najbardziej znanych tomików poetyckich należą: Wołanie do Yeti (1957), Sto pociech (1967), Wszelki wypadek (1972), Wielka liczba (1976), Tarsjusz i inne wiersze (1976), Ludzie na moście (1986), Lektury nadobowiązkowe (1992), Początek i koniec (1993), Widok z ziarnkiem piasku (1996), Życie na poczekaniu (1996), Milczenie roślin (2001) Chwila (2002), Dwukropek (2005) oraz Miłość szczęśliwa (2007). Wśród bliskich była znana z tworzenia limeryków, do których miała niesamowity talent i pamięć. Zasiadała nawet w Loży Limeryków, na której prezesa został wybrany Michał Rusinek, osobisty sekretarz poetki. Sama autorka propagowała i wymyślała nowe gatunki literackie opierające się o żart, ironię i groteskę, należały do nich m.in. lepieje, odwódki, altruiki czy moskaliki. Od 1967 roku pozostawała w związku z literatem Kornelem Filipowiczem. Nigdy nie zawarli małżeństwa, nie mieszkali razem, ale spędzili wspólnie ponad trzydzieści lat – do śmierci pisarza. W 1996 roku jako czwarta osoba narodowości polskiej i pierwsza kobieta została uhonorowana Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Kapituła w uzasadnieniu werdyktu podkreślała, że wyróżnienie trafia do Szymborskiej „za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”. Wisława Szymborska zmarła 1 lutego 2012 roku w Krakowie podczas snu. Ostatnie lata spędziła w towarzystwie swojego sekretarza, Michała Rusinka, i to właśnie on przekazał informację o odejściu poetki.
Do góry